„Kiedy wyjdziemy z pracowni Fausta, rozpoczniemy naszą podróż przez europejskie uniwersum XX wieku – mówi reżyser, Wojciech Faruga. – Ten dramat boleśnie nakłuwa ludzką kondycję, jest opowieścią o tym, jak człowiek próbuje pojąć naturę świata”. „W przedstawieniu pojawią się motywy kluczowe dla zrozumienia wieku XX i jego przemian, przedstawiając swój prywatny atlas pamięci, opowiadamy o przemocy i rozpadzie świata” – podkreśla dramaturżka, Julia Holewińska.

Premiera Fausta Goethego odbędzie się 26 października na dużej scenie Teatru.

Przygotowujecie Państwo przedstawienie na podstawie obydwu części Fausta. Goethe mówił, że pierwsza część jest podmiotowa, dotyczy wnętrza, indywidualności, a druga dotyczy świata „wyższego, szerszego, jaśniejszego”. Jak rodziła się adaptacja?

Wojciech Faruga: W bólach! Mamy do czynienia z dziełem pisanym przez Goethego przez większość jego życia, przez sześćdziesiąt lat, a więc dziełem ogromnych rozmiarów, zarówno objętościowo, jak i intelektualnie. Ostatnio nawet zastanawiałem się, czy gdybym wrócił do Fausta na przykład za dwadzieścia lat, to czy pracowałabym nad tą samą adaptacją – na pewno nie. Z uniwersum Goethego trzeba pewne rzeczy wybrać, ale jednocześnie mam poczucie, że aby mierzyć się z tym utworem, należy przyjrzeć się jego całości. Wystawianie dzisiaj tylko pierwszej części, opowiadającej przede wszystkim o relacji Fausta i Małgorzaty, moim zdaniem zupełnie nie daje wglądu w intencje utworu. Obecna w drugiej części próba opisania wszystkich wytworów ludzkiej historii i kultury jest fascynująca i konstytuująca całe dzieło. Kiedy więc wyjdziemy z pracowni Fausta, rozpoczniemy naszą podróż przez – i tu właśnie objawia się jedno z podstawowych założeń tej inscenizacji – wiek XX. Stwierdziliśmy, że musimy wybrać uniwersum, które pozwoli nam dobrze skomunikować się z naszą widownią i wspólnie budować sensy. Tym uniwersum jest Europa XX wieku.

Julia Holewińska: Faust ma prawie lub ponad pięćset stron, zależy od wydania. Zastanawialiśmy się nad wyborem wątków, motywów, które byłyby kompatybilne z tym podstawowym założeniem interpretacyjnym, o którym mówił Wojtek – przedstawieniem historii Europy XX wieku. Łatwiejsza do adaptowania była część pierwsza. Jest bardziej klarowna dla czytelnika czy też dla widza, natomiast druga część jest bardzo trudna w lekturze, ale też pasjonująca. To jest dopiero labirynt! Symbole, antyk, wielość odwołań literackich i kulturowych. Obojgu nam skojarzyło się to z Ulissesem, Faust mógłby być takim dzisiejszym Ulissesem. Druga część wymagała kondensacji i wyboru takich motywów, które byłyby komunikatywne. Skupiliśmy się na tych, które najlepiej ukazują przemoc, jej funkcjonowanie w świecie.

Wojciech Faruga: Postać Fausta odsyła nas także, siłą rzeczy, do przyjrzenia się alchemii. Jedną z najbardziej podstawowych opozycji alchemicznych jest opozycja mikro- i makrokosmosu. Faust Goethego jest opowieścią o kondycji ludzkiej, o kondycji historii, o kondycji kultury i tak naprawdę myśmy tylko stwierdzili, że tym mikrokosmosem, przez który chcemy opowiadać makrokosmos, jest wiek XX. To jest też spójne z tym, co powiedziała Julia. Goethe pisał w takim momencie dziejów, że jeszcze mógł i ewidentnie próbował w tym dramacie objąć całość wytworów ludzkiej kultury, całość mitów ludzkości. Dzisiaj jest to zadanie karkołomne i raczej niemożliwe. Poza tym praca nad Faustem jest wyzwaniem ze względu na bardzo filmowy sposób opowiadania, kolażowe montowanie wątków, scen, figur. Niektóre z zabiegów adaptacyjnych, które mogłyby uchodzić za wprowadzone przez nas dziś i za radykalne, są właśnie oryginalne. Ten tekst jest piorunująco nowatorski.

Julia Holewińska: I to jest niesamowite! Kiedy na próbach obserwuję proces budowania scen przez aktorki i aktorów, to niejednokrotnie myślę: „O, Jezu, on to naprawdę napisał, to jest współczesne”. Na przykład wczoraj – ze sceny pada fragment wypowiedzi Forkiady, który w moim odczuciu jest wielkim manifestem feministycznym, co wydaje się naprawdę niezwykłe, biorąc pod uwagę fakt, kiedy ten tekst powstał.

Totalna wizja Goethego, próba przedstawienia summy ludzkości – żeby o tym opowiedzieć, postanowiliście Państwo posłużyć się motywem pamięci, fragmentaryczności. 

Julia Holewińska: Duchem dla nas najważniejszym, przewodnikiem po Fauście od samego początku był słynny historyk sztuki, Aby Warburg. Podobnie jak Goethe, Warburg próbował objąć całość historii i kultury, tworząc swój niezwykły atlas Mnemosyne, który jest jednym z najważniejszych tekstów kultury drugiej połowy XX wieku. Zestawiając w nim ze sobą dzieła sztuki z różnych epok, a przede wszystkim: posługując się wątkami antycznymi i renesansowymi, Warburg śledził płynność obrazów, próbował stworzyć obraz europejskiej pamięci kolektywnej. My za tą płynnością obrazów podążamy, przedstawiając swój prywatny atlas pamięci XX wieku. W przedstawieniu pojawią się motywy kluczowe dla zrozumienia wieku XX i jego przemian – wątki antyczne oraz wątki II wojny światowej, faszyzmu, Holocaustu, komunizmu, stalinizmu, dekolonizacji, Kościoła. Poprzez zestawianie symboli sprawdzamy tę płynność znaczeń. Co dzisiaj możemy wyłuskać z fragmentaryczności, co nam to mówi o Wielkiej Historii? Zresztą drugim naszym przewodnikiem był Walter Benjamin i jego Pasaże, esej o przemianach, filozoficzna próba spojrzenia na podwaliny XX wieku, jego „prehistorię”. Zastanawiamy się więc, co pamięć robi z obrazami, jak one na nas działają i jak… my działamy na nie dzisiaj.

Wojciech Faruga: Trzeba tutaj przywołać także niezwykły film Petera Greenawaya pod tytułem Walizki Tulse’a Lupera, w którym pojawia się wątek chyba dziewięćdziesięciu trzech walizek, zawierających przedmioty reprezentujące wiek XX. W spektaklu znajdzie się pewne przetworzenie pomysłu Greenawaya; bardzo ono koresponduje z naszym motywem archiwum.

Usłyszymy też Hymn o perle z apokryficznych Dziejów Tomasza. Dlaczego ten gnostycki tekst o wędrówce duszy i rozpoznaniu swojego ziemskiego losu okazał się dla Państwa ważny?

Wojciech Faruga: Rzeczywiście pojawia się Hymn o perle w przekładzie Czesława Miłosza czyli, myślę, kluczowy w kulturze europejskiej tekst dotyczący znaczenia podróży. A Goethe podejmuje – wbrew wszystkim ideałom oświecenia, z których wyrasta i to jest paradoksalne – tematy alchemii i alchemika. Oczywiście nie wprost i nie bardzo serio, lecz ironicznie. Trudno mówić o ukształtowaniu się paradygmatu współczesnej nauki bez alchemii. Alchemia dążyła do opanowania możliwości kontrolowania rzeczywistości. To samo chciała robić nauka, tylko innymi metodami. Isaac Newton, ojciec myślenia naukowego, tłumaczył na angielski Szmaragdową tablicę, słynny alchemiczno-filozoficzny tekst hermetyczny. Goethe te związki bada, bada też alchemię z całą jej estetyką i sferą wizualną. Ale dzisiaj odnoszenie się wprost do alchemii na scenie mogłoby sprawić, że znaleźlibyśmy się bliżej Harry’ego Pottera niż Goethego.

Bliżej czarownicy z kotłem.

Wojciech Faruga: Czarownice, kotły, retorty, czarodzieje – to byłaby jedna wielka bajka. Ale szukaliśmy w kręgach myślowych związanych z alchemią, hermetyzmem, wreszcie gnostycyzmem, który jest obecny w dramacie. W końcu jednym z pierwszych pytań, które zadaje Mefistofeles, jest pytanie o to, czy dzieło stworzenia warte jest zniszczenia.  

Julia Holewińska: Ważne jest również to, że Hymn o perle jest jednym ze składników archiwum. Nie robimy z Fausta alchemika, czarodzieja, on nie pochodzi z Hogwartu – tak się mówi, prawda…? Nie jestem z pokolenia tej książki…

Wojciech Faruga: No tak, Ty to raczej Kajtuś czarodziej…

Julia Holewińska: Tak, jestem z  krainy Kajtusia… Ale do rzeczy, Faust jest więc bardziej archiwistą, zestawia teksty kultury, zestawia obrazy i Hymn o perle jest też częścią jego wielkiego archiwum, po prostu.

Padło tu już to słowo: ironia. Co Państwa najbardziej w Fauście rozśmieszyło?

Wojciech Faruga: Nas Faust cały czas bardzo rozśmiesza. Rzeczywiście jest tak, że jak się zaczyna pracować nad tym dramatem, człowiek jest bardzo poważny. Teraz, gdy w zasadzie kończymy pracę, jesteśmy weseli. Jest coś takiego w tym tekście…, jednak my, Polacy…

Julia Holewińska: mamy tendencję do martyrologii, smutku, romantyzowania…

Wojciech Faruga: Tak, historia powszechna wycięła nam jeden etap historii literatury i historii myśli, czyli wycięła nam romantyzm.

Polski romantyzm był czymś odrębnym.

Wojciech Faruga: Właśnie, a może przydałaby nam się lekcja europejskiego romantyzmu z jego ironią. Teraz trochę dowcipkuję, a trochę mówię na serio – polskie pojęcie klasyki jest pojęciem wynikającym z polskiego romantyzmu: są to wielkie, kanoniczne i potwornie patetyczne teksty, oczywiście trochę przesadzam i tak naprawdę nie mówię o samych dziełach, tylko o naszym ich odbiorze. Trzeba na kolanach, na poważnie. Najlepiej to czytać w kościele, w kompletnej ciszy i bez ruchu…

Julia Holewińska: na cmentarzu.

Wojciech Faruga: To jest w nas mocno zakorzenione, tkwi pod skórą. Kiedy więc siadałem do Fausta, to w powadze. Ale po paru miesiącach spędzonych na scenie z tym utworem okazuje się, jak ważna w tym tekście jest ironia. Goethe bywa też często potwornie złośliwy (ale często robi to z miłością), jednocześnie jest także złośliwy wobec siebie. Ponadto ten tekst odzwierciedla starzenie się Goethego. Odnajduję się w tym, będąc reżyserem już w średnim wieku – to także jest moja płaszczyzna komunikacji z tym tekstem (śmiech). Faust przecież rozpoznaje, że nie jest już młody i na chwilę udaje mu się odmłodzić. Mam wrażenie, że te wątki są bardzo zajadłe, bardzo ironiczne i bardzo szczere. Choć Goethe jako zdystansowany ironista często sam pada ofiarą własnej ironii. Podczas pracy nad dramatem zaskoczeniem jest dla nas fakt, jak ten tekst, w bardzo dobrym klasycznym przekładzie Adama Pomorskiego, boleśnie nakłuwa ludzką kondycję, jak ciekawym jest punktem wyjścia dla nas, dla aktorów, dla całego zespołu, który tworzy ten spektakl.

Julia Holewińska: Wydaje mi się, że słowo „ironia” nie charakteryzuje w pełni tego tekstu. To, czym odznacza się przekład Pomorskiego, to są jarmarczność i groteska. Pomorski jest też wybitnym tłumaczem z języka rosyjskiego, a przecież groteska w historii teatru rosyjskiego jest czymś niezwykle ważnym, warto przywołać tutaj chociażby postać Nikołaja Jewreinowa. Ponadto cała tradycja budy jarmarcznej. My to też bardzo mocno akcentujemy, może nie robimy diabła z kopytkami…

Wojciech Faruga: Jeszcze nie wiadomo… wczoraj była rozmowa o ogonkach… (śmiech)

Julia Holewińska: Oj, już nie ironizuj. (śmiech)